O kleszczach
Kleszcz pospolity
W Polsce występuje 19 gatunków kleszczy, z czego większość stanowią gatunki żerujące na dzikich zwierzętach (głównie kleszcze norowe). Dla człowieka największe znaczenie ma kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) – jest to najczęściej występujący i najbardziej rozpowszechniony gatunek kleszcza w Europie, a także najważniejszy na tym kontynencie wektor chorób przenoszonych przez kleszcze, w tym boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu. Kleszcz pospolity zależnie od stadium rozwojowego oraz stanu opicia może mierzyć od mniej niż 1 mm w przypadku larw, przez 1,3mm i 3 mm u nieopitych nimf i samic odpowiednio do nawet 11 mm w przypadku opitych samic. Kleszcze pospolite mają zwykle kolor od jasnożółtego do pomarańczowego z widoczną ciemną tarczką na tułowiu, a po opiciu mogą niekiedy uzyskiwać szarą lub ciemnobrązową barwę. Samce są zwykle mniejsze od samic, a ciemna tarczka zakrywa niemal cały tułów.
Ixodes ricinus występuje pospolicie na terenie całej Polski, a jego najwyższa aktywność przypada na późną wiosnę i wczesną jesień. Jednak ze względu na okresy ociepleń wynikające ze zmian klimatycznych, aktywność kleszczy ulega wydłużeniu, przez co czasami można je spotkać nawet późną jesienią. Kleszcz pospolity jest wrażliwy na wysokie temperatury i suszę, dlatego jego siedlisko stanowią miejsca o wilgotnym mikroklimacie takie jak lasy i zarośla, ale również parki i ogródki przydomowe. Poszukuje on swojego żywiciela na roślinności do wysokości 1.5 m, w charakterystycznej pozie z wyciągniętą pierwszą parą odnóży – na niej znajduje się organ Hallera, wrażliwy na bodźce zapachowe i dotykowe, który służy do rozpoznania żywiciela. Następnie kleszcz wchodzi na żywiciela i wędruje w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca do wkłucia.
Cykl rozwojowy kleszcza pospolitego I. ricinus
Kleszcz pospolity ma cykl rozwojowy trójżywicielski, który trwa zwykle 2-3 lata. Kleszcze właściwe, do których należy kleszcz pospolity, żerują w każdym stadium rozwojowym raz. Następnie odpadają od żywiciela aby przejść linienie do kolejnego stadium rozwojowego, a w przypadku dojrzałej samicy aby złożyć jaja. Kolejne stadia rozwojowe kleszczy żerują na różnych żywicielach – larwy i nimfy zazwyczaj na małych ssakach i ptakach, a osobniki dorosłe zwykle preferują większe średnie i duże ssaki. Najczęściej atakującymi człowieka stadiami są nimfy oraz dojrzałe samice, podczas gdy larwy żerują na człowieka sporadycznie.
Kleszcz łąkowy
Kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus) jest większy od kleszcza pospolitego (samice: 3,4 – 5,1 mm, samce 2-3.4 mm) i charakteryzuje się brązowym zabarwieniem tułowia z jasną ornamentacją na tarczce. Jest to gatunek szczególnie niebezpieczny dla psów ze względu na wysoki odsetek zakażenia pierwotniakiem Babesia canis, wywołującego babeszjozę psów, chorobę mającą często poważny przebieg. Kleszcz łąkowy żeruje na człowieku sporadycznie i nie jest odpowiedzialny za przenoszenie krętków Borrelia, natomiast stanowi istotny wektor Rickettsia raoultii, bakterii wywołującej zwykle łagodną limfadenopatię przenoszoną przez kleszcze (TIBOLA).
Kleszcz łąkowy występuje w Polsce endemicznie zasiedlając tereny wschodniej i zachodniej Polski, przy czym zasięg jego występowania stale się zwiększa. Gatunek ten preferuje tereny wilgotnych łąk, a szczyt jego aktywności przypada na okres wiosenno-letni. Jednak ze względu na większą niż kleszcz pospolity odporność na niskie temperatury, kleszcz łąkowy często rozpoczyna swoją aktywność wcześniej i pozostaje aktywny nawet w listopadzie.
Cykl rozwojowy kleszcza łąkowego D. reticulatus
Kleszcz łąkowy ma cykl rozwojowy trójżywicielski, który zazwyczaj trwa 2 lata. Jest on gatunkiem norowo-pozagniazdowym, co oznacza, że stadia młodociane (larwy i nimfy) zasiedlają nory i gniazda małych gryzoni. Osobniki dorosłe można często znaleźć na czubkach traw, czy gałązek i żerują na średnich i dużych ssakach (np. kopytne, psowate). Dorosłe osobniki czasami kłują człowieka – lokalizują się wtedy zazwyczaj w okolicach głowy, co prawdopodobnie jest związane z ich preferencją do skóry pokrytej włosami.
Skąd się biorą patogeny w kleszczach?
Patogeny w przyrodzie utrzymywane są przez żywicieli rezerwuarowych – zwierzęta, w których organizmach patogeny mogą przetrwać przez długi czas. Kleszcze, żerując na zakażonych żywicielach, nabywają patogeny, co prowadzi do transmisji poziomej. Następnie, zakażony kleszcz odpada od żywiciela, przechodzi linienie do kolejnego stadium rozwojowego (zachodzi transmisja transstadialna) i żeruje na nowym żywicielu, przekazując mu patogeny, które wcześniej nabył. W ten sposób patogeny nieustannie krążą między kleszczami a żywicielami rezerwuarowymi. W przypadku niektórych patogenów, takich jak Rickettsia czy niektóre gatunki Babesia, dochodzi także do transmisji transowarialnej. Oznacza to, że zakażona samica kleszcza przekazuje patogeny swojemu potomstwu, co sprawia, że larwy już od momentu wyklucia są zdolne do przenoszenia patogenów. Dzięki tym mechanizmom, patogeny utrzymują się w ekosystemie i mogą rozprzestrzeniać się na innych żywicieli, wciąż krążąc w łańcuchu transmisji.